Хазар тілі — ортағасырлық Орталық Азиядан шыққан жартылай көшпелі түркі хазарлар тайпасының тілі.
Хазар | ||
---|---|---|
Сөйлеу орны: | Оңтүстік Ресей, солтүстік Кавказ, Қара теңіз даласы және Орталық Азияның бөліктері | |
: | 1000 - 1300 жылдар аралығында | |
: | Алтай (Алтай тілі#даулы) Түркі Оғыр Хазар | |
: | бір түрі; ; басқа жазба жүйелерін қолданған болуы да мүмкін. | |
Тіл белгілері | ||
ISO 639-1: | ешқандай | |
: | — | |
: | zkz
| |
Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін. |
Хазар тілінің түркі тілдерінің қай тармағына жататындығы, тіпті оның түркі тілдеріне жататын-жатпайтындығы даулы мәселе болып келді. Кейбір ғалымдар хазар тілін , басқалары жатқызып келді.
Зерттеу тарихы
. Орыс тарихшылары В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, А.А. Куник, венгр ғалымы А.Вамбери, т.б. Х. т-н түркі тілдеріне қоса отырып, оның шығу тегі қазіргі чуваш тілімен байланысты екенін көрсеткен. Ортағасырлық араб ғалымдары хазарлардың тілін басқа түркілердің тіліне ұқсас, алайда олардан, мысалы оғыз тілдерінен ерекшеленіп тұратын тіл деп сипаттады. Олар Хазарияда хазар тілі де, түркі тілінің кеңірек тараған түрлері де кең қолданыста болғанын еңбектерінде жазып қалдырды.
Ғалымдар ұзақ уақыт бойы хазарлардың тілін ғұн және бұлғар тілдерімен бірге түркі тілдерінің оғыр тармағына жатқызып келді. Оған және ұйғыр тілдерінің әсері болған шығар деп те ойлады. Алайда соңғы кездегі жаңа деректер бұл жорамалды күмәнға алды. Хазар қағандарының көктүрік нәсілінен шыққандығын ескеала отырып, хазар тарихының бастапқы кезеңінде хазар ақсүйектерінің арасында көктүрік тіліне жақын тілі кең тараған шығар деп болжауға болады, алайда бұны дәлелдейтін тікелей айғақтар жоқ.
![image](https://www.wikidata.kk-kz.nina.az/image/aHR0cHM6Ly93d3cud2lraWRhdGEua2sta3oubmluYS5hei9pbWFnZS9hSFIwY0hNNkx5OTFjR3h2WVdRdWQybHJhVzFsWkdsaExtOXlaeTkzYVd0cGNHVmthV0V2WTI5dGJXOXVjeTkwYUhWdFlpOWpMMk0xTDFOcFoyNWhkSFZ5WlY5TGFXVjJYMnhsZEhSbGNpNW5hV1l2TXpBd2NIZ3RVMmxuYm1GMGRYSmxYMHRwWlhaZmJHVjBkR1Z5TG1kcFpnPT0uZ2lm.gif)
Хазар тілінің ескерткіштері өте аз мөлшерде сақталған, көбінесе бұл тарихи жазбаларда айтылатын жеке есімдер ғана. Тарихи жазбалары көбінесе жазылған. Хазар тілінде хазар жазбасымен жазылған жалғыз ғана сақталып қалған сөз мынау: HWQWRWM («Мен бұны оқыдым» деген сөйлемше). Ол соңында жазылған. Бұл хазарлар қабылдағаннан кейін де көне түркі әліпбиінің олардың арасында сақталып отырғандығының айғағы. Алайда хазарлардың түрлі кезеңдерде және түрлі қауымдастықтарда , , латын, грек, және әліпбилерін қолданып отырған болулары әбден мүмкін.
Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 , IX том
Хазар сөздері
- alp — батыл (қазақтың "алып" деген сөзімен түбірлес)
- bulan — бұлан
- čiček — шешек (гүл)
- sār — ақ
- sārïg — сары
Қазіргі түркі тілдерінің ішіндегі хазар тіліне ең жақыны — чуваш тілі.
Әдебиеттер
- . The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
- , The History of the Jewish Khazars, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
- and , Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press, 1982.
- . Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akademia Kiado, 1980.
- Peter B. Golden, et al., eds. The World of the Khazars: New Perspectives: Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium(Handbook of Oriental Studies/Handbuch Der Orientalistik). Brill: 2007; contains, inter alia,
- . "The Khazar Language". The World of the Khazars: New Perspectives. Brill, 2007. pp. 75–107.
Түсініктемелер
- "[1] Ethnologue"
- Erdal 75-107.
Сыртқы сілтемелер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер