- су, жел, т.б. өсерінен өр түрлі бос жатқан минерал шөгінділері мен оргектарникалық тұнбалардың бір жерге жиналуы, үйілуі.
Аллювий - үйінді жыныстардың өзен суымен шайылып, өзен арналарына жиналатын шөгінді.
- жер қыртысының неоген дәуірінен осы кезге дейінгі тауларды жаратушы қозғалысы.
Антициклон - атмосферадағы ауа қысымы жоғары аймақ.
- адамның ландшафтыны өзгерту әрекеті.
- жердің геологиялық тарихының қазіргі өтіп жатқан кезеңі, бұдан 1 млн жыл бұрын басталған деп шамаланады.
- адам әрекетінен түлеп қайта түзілген ландшафт.
Антропогендік фактор - ландшафтылардың пайда болуындағы адам әрекеті.
Ареал - жер беттің жануарлар мен өсімдіктердің белгілі бір түрлері тіршілік ететін бөлігі.
(қуаңшылық ландшафт) - құрғақ жылы немесе ыстық континенттік климат жағдайында қалыптасатын ландшафт.
- жер бетіндегі ауаның әр түрлі қызуы және ондағы қысым айырмашылық салдарынан пайда болатын ауа ағыстарының жүйесі.
- ауа температурасының белгілі бір өлшем айырмасы байқалатын биіктік.
Батолит - жер қыртысының беткі қабатына қатқан интрузивті жыныс.
Бедленд (шөл адыр) - эрозияның әрекеті нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы жер бедерінің күр¬делі түрі.
— аумақтық табиғат кешендерінің топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
- белгілі бір климатпен үйлескен биоце- ноздардың жай-күйі.
Бионика - тірі ағзалар құрылысының заңдылықтары туралы ғылым.
Биотикалық фактор - ландшафтылардың пайда болуына тірі ағза тіршілігі әрекетінің тигізетін әсері.
- тірі ағзаның қоректік заттарды сіңіруінен бастап, олардың толық ыдырауына дейінгі реакциялар.
Биоценоз — тіршілік жағдайларда азды-көпті біркелкі болып келетін аймақты мекендейтін микроағзалар, өсімдіктер мен жануарлар бірлестігі.
- тұзы шығып жатқан жер.
- тұзды топыраққа өсетін өсімдіктер.
- тасты шөлдердің араб тілінде аталуы.
Геодезия - жердің пішіні мен көлемін зерттейтін, оның бетін план мен картада бейнелеу үшін жергілікті жерде өлшеу жұмыс¬тарын жүргізу мен айналысатын ғылым.
- жердің ішкі жөне сыртқы күштері өрекетінен түзілетін жер бедері пішінінің кешен бірлігі.
Геосинклиналь - жер қыртысының ұзынынан созылып жат¬қан тектоникалық қозғалмалы ойпаң үлескісі. Мұнда сейсмика¬лық процестер күшті байқалады.
Геофизика - Жердің ішкі құрылысын, физикалық қасиеттерін, оның қабаттарында өтіп жататын процестерді зерттейтін ғылымдар кешені.
- арамшөптерді жою үшін қолданылатын химиялық қосылыс.
- ылғал және жылу балансының белгілі бір өлшем айырмасы байқалатын биіктік сатысы.
- ылғал балансын жылу ба¬ласына бөлгендегі шама. Аумақтық табиғат кешендерінің құрамдық бөліктерінің жетіліп кемелденуіне қаншалықты өлшемде ыл¬ғалдық немесе жылулық жетіспейтінін, артық екенін көрсететін өлшем.
Гидрофизика - өзен, көл, жер асты суының, теңіз, мұхит суының физикалық құбылыстарын, проңестерін зерттейтін ғылым.
- көпжылдық омбы қар мен мұздық ландшафтылары тараған жер.
- заттардың салмақ күші әсерінен орын алмастыруы.
- заттардың түрліше гравитациялық қозғалыстарына байланысты дамитын құбылыстар мен процестер. Мысалы, сел тасқыны, қар көшкіні, қорым тастардың беткейден сусыл түсуі, т.б.
- заттардың гравитациялық қозғалысының күші. Мысалы, су, жел күшінен электр қуатын, жылу алу.
- тірі ағзалардың өлгеннен кейінгі шіруіне байланысты болатын құбылыстар, процестер.
- климаты жылы және ылғалды жердегі ландшафт.
Дефляция (лат. deflatio - үрлеу) - топырақ пен тау жыныстарының жел әсерінен үгілуі.
Дендрология (грек. dendron - ағаш және логия) - ботаниканың ағаш, бұта, шала бұтаны зерттейтін бір саласы.
- жeкe бір жерде не ботаника бағының бір бөлігінде ағаш өсімдіктердің өр алуан түрлерін өсіретін арнайы бақ.
— тау жыныстарының үгілу және пайда болған үйінділердің биік жерден су, жел, мұздың әрекеттен сырғып, ойыска шөгуі.
Депрессия - жер бетінің немесе жер қыртысының ойыс жері.
- ландшафтының құнарсыздануы.
Дренаж - жер асты суының деңгейін төмен түсіру үшін қазылатын канал.
- жер беті жыныстары мен ауаның төменгі қабатындағы зат алмасуы.
- аумақтық табиғат кешендеріндегі жануарлар дүниесінен түзілген масса.
Инсоляция - күн радиациясының жер бетіне сәуле болып түсуі.
- күнгей беткей.
Интрузия (лат. intrudo - итермелеп енгізу) –
- 1) жер қыртысының жоғарғы зоналарында, тереңдікте пайда болған кеңістіктерге, жер бетіне шығып үлгірмеген магманың енуі;
- 2) осы магманың қатаюынан пайда болған магмалық дене.
Интрузивтік тау жыныстары - жердің терең кыртысында баяу суыну дай пайда болған силикат құрамды магмалық жыныстар.
- құрамында көмір қышқылының қоспалары болатын жыныстар.
- топырақ пен топырақ асты жыныстарының қыл түтікшесінен жер қызған кезде топырақ астынан жер бетіне қарай көтерілетін су.
- мезозой арасындағы катпарлық. Маңғыстау таулары түзілген.
- барлық кешендері динамикалық тепе-теңдік тапқан ландшафтылар.
- күн сәулесіне перпендикуляр қойылған, абсолют қара денеден жасалған, 1 см2 бетке 1 минут ішінде күннен келетін жылу мөлшері.
- күннен жер бетіне тік түсетін сәуле.
- жердің геологиялық тарихындағы ең жас эра, бұдан 60-70 млн жыл бұрын басталған. Үш дәуірге бөлінеді: палеоген, неоген, төрттік немесе антропоген.
- тасты қатты жыныстан түзілген жазық. Ежелгі таулы аймақтардың үгітіліп тегістелген аймақтарында кеңінен тараған.
- беткі қабаты қабыршақтанып қатып жататын сор.
Моласса - тасты жынысты жердегі тектоникалық жарықтардың ізіне жиналған үгінділі үйінділер.
- өсімдіктер мен жануарлардың құрап қалған қалдықтары.
Морфомүсін - сыртқы кұштер (сұ, жел, мұздық, т. б.) әрекеттен түзілетін жер бедері пішінінің кешені (өзен аңғары, құмды шағыл, т.б.)
Морфоқұрылым - ішкі және сыртқы, әсіресе ішкі күштердің басым әрекет етуінен түзілген жер бедері пішіндерінің кешені. Мысалы, тау жотасы, тау іші жазығы, т.б.
— жердің геологиялық тарихындағы кайнозой эрасының жаңа дәуірі, қазіргі өтіп жатқан антропоген дәуірінің алдында өткен.
- неоген, антропоген дәуірлеріндегі жер қыртысы қозғалысы.
Нивальды белдеу - таудағы мәңгі қар басқан белдеу.
Оазис (жазира) — шөл мен шөлейттегі тұщы суы бар көгектарлды алқап.
- оргектарникалық жолмен тараған тау жынысы.
- жер қыртысының жарықтары арасынан көтеріл¬ген бөлігі.
- жердің геологиялық тарихындағы кайнозой эрасының ескі дәуірі, неоген дәуірінің алдында өткен.
- жердің геологиялық тарихындағы ескі өмір кезеңі. Қазіргі кезеңнен 570 млн жыл бұрын басталып, 340-350 млн жылға созылған. Өсімдіктер дүниесі балдырлардан ірі-ірі орман ағаштарына дейін дамыған. Жануарлар дүниесі омыртқасыздардан ірі бауырымен жорғалаушыларға дейін дамыған.
— палеозой эрасының ең соңғы дөуірі, 55 млн жылға созылған. Орал - Тянь-Шань геосинклиналында герцин қатпарлануы аяқталған.
- іргетасы қатпарланған қатты жыныстардан түзіліп, жер бедері жазық болып келген тектоникалық тұрақты аймақ.
— шөгінді жамылғысы қалың жазық.
- күн сәулесінің жылуы.
Регрессия - теңіз, көл деңгейінің қайтуы, ландшафтының құ-нарсыздану бағытындағы өзгерісі.
- көрікті, саялы жерлер.
- қатты жынысты жерде сақталған ұсақ шоқылы ежелгі таулы аймақтық үгіліп тегістелуінен кейін түзілген жазық (мысалы, Сарыарқа).
- шіріп ыдыраған оргектарникалық заттармен қоректенетін тірі ағзалар.
Синеклиза — жыныс қабаттары ойысты болып келетін аймақ (мысалы, Каспий маңы ойпаты).
- ауадағы су буынып төмен температуралық ортала мұз кристалдарына айналуы.
Тақыр - шөл, шөлейт жердегі топырақ, өсімдік жамылғысы нашар дамыған, жер беті жарылып кеткен алаң.
- шөл, шөлейт жөне дала зоналарының ащы (тұзды - лығы 1%-дан жоғары) жынысты алаң. Көбіне тартылып қалған көл табанында тараған, топырақ жамылғысы нашар дамыған. Өсімдік жамылғысы сораң шөптерден тұрады.
- тау беткейінің күн сөулесін тосыл қалу әрекеті.
- тау беткейінің ауа ағысын тосыл қалу әрекеті.
Тектоника (грек. іекіопікоз - құрылыс) - геотектоника жердің қыртысы мен жоғарғы мантиясының (тектоносфера) құрылымдарын ғаламшардың (Жердің) уақыт пен кеңістікке жартылай бағыттала дамуымен байланыстыра зерттейтін ғылым.
- жердің ішкі күшіне байланысты жер кыртысының жарылуынан пайда болған жарық.
- жердің ішкі күшіне байланысты болатын жер қыртысының қозғалысы.
- теңіз суы деңгейінің көтеріліп, құрлықты басуы.
Триас дәуірі - мезозой эрасының юрадан кейінгі бордай бұрын¬ғы өткен дәуір. 35 млн жылға созылған. Табиғат жағдайы континентті болып келеді.
- аса биік тау беткейіндегі мұздықтар жатқан жердегі ойыс. Олар беткейдегі мүздықтардың біресе еріп, біресе қатуының нәтижесінде шұңқырланып түзіледі.
- күн сәулесінің ауа қабатынан өткен- де ауаны құрайтын зат түйіршіктеріне шағылысып шашырауынан түзілген радиация жиынтығы.
Шық нүктесі - ауадағы су буының су тамшысына айналатын температура шегі.
- нақтылы жердің жылдық жауын-шашын мөлшерінің буланғыштық мөлшеріне қатынасы.
Хемосинтез - кейбір ұсақ ағзалардың қоректену тәсілі (олар бейоргектарникалық заттардан оргектарникалық зат түзе алады).
- сыртқы күштер (жер, су, мұздақ, т.б.) әрекетіне байланысты болатын геоморфологиялық процесс.
Экология - тірі ағзалардың айналадағы ортамен қарым-қаты- насы туралы ілім. Экология ортаның өсімдіктер мен жануарлар ағзаларына, сондай-ақ олардың ортаға тигізетін әсерін зерттейді.
- айналадағы ландшафт ортасының жаратылыс жағдайына ықпал ететін фактор (ландшафт ортасының жаратылыс жағдайы).
Экологиялық фактор - айналадағы ортаның тірі ағзалардың тіршілік ету жағдайын анықтайтын сыртқы күш (күн қызуы мен жел, су, өсімдіктер, жануарлар, адам әрекеті).
Эол (грек. аіolos - жер әміршісі), Аккумуляция (лат. accumulatio - жиналу). Жел ұзақ уақыт айдал көшірген құмның минералдық құрамы тұрақты (Каспий теңізінен Қызылқұмға дейінгі аймақтағы эолдық құмдар) болады.
Эффузия (лат. effusio - төгілу) - жер бетіне шыққан сұйық лаваның жайыла суынып, тасқын жамылғы түрінде қатаюы (маг¬ма, вулкандық тау жыныстары).
- лаваның жер бетінде немесе жер қыртысының жоғарғы қат-қабаттары арасында суынуынан түзілген атпа магмалық тау жыныстары.
Дереккөздер
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
Бұл мақаланы Уикипедия лайықты болуы үшін қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
![]() | Бұл — география бойынша мақаланың . Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер